Het staat haaks op hoe een programmering van oudsher werd bepaald. Er was een artistiek leider die bepaalde welke stukken zouden worden uitgevoerd in de daaropvolgende bis-periode. Maar van oudsher is precies dat: oud. Nina vertelt met gepaste trots en duidelijk focus over de ‘waarom?’ achter deze primeur. “De maatschappij is complexer dan tien, twintig, dertig jaar geleden. Er wordt iets anders van ons gevraagd en daar is een andere aanpak voor nodig. Mijn eigen perspectief is dat van een witte, westerse vrouw. Het is de cultuur waarin ik ben opgegroeid en derhalve ook de bril die ik op heb wanneer ik naar kunst en cultuur kijk. In het samenstellen van een divers programma dat alle lagen van de maatschappij raakt en verbindt met een samenleving die op alle fronten in beweging is, is mijn blik niet voldoende. We moeten meer kunnen zien om te kunnen meebewegen.”
Artikel gaat verder onder de foto.
Foto: Cees Elzinga
Het samen doen begint bij jezelf
Dat diversiteit een hot topic is dat bij steeds meer organisaties hoog in het vaandel komt te staan, ziet Hiddema als een positieve ontwikkeling. Ze straalt sterk het gevoel uit van “samen moeten we het doen”, maar is duidelijk niet bang haar eigen verantwoordelijkheid hierin te nemen. Dat er geen budget is om een volledige functie hierop in te richten, hield haar dan ook niet tegen. “We hebben – in tegenstelling tot veel grote bedrijven – niet de mogelijkheid om iemand dedicated op diversiteit & inclusiviteit te zetten, maar hebben gekeken naar wat wél kan. Zo hebben wij vijf perspectieven in huis gehaald. Professionals die naast hun eigen onderneming of baan willen meedenken. Sinds een aantal maanden bestaat de artistic board officieel. Een uiteenlopend gezelschap, waar passie voor het vak en grote culturele betrokkenheid centraal staat.”
Bevragen, uitdagen, schuren en verruimen
De vijf stoelen worden gevuld door Astrid Rose (Elja Foundation), Michiel Bijmans (acteur, eindregisseur en artistiek teamlid Theater Sonnevanck), Nicole van Vessum (Directeur De Parade), Hein Braaksma (Consultant en creatief ondernemer in complexe projecten) en Booi Kluiving (theatermaker en technisch specialist). Hun rol aan tafel is hen op het lijf geschreven: bevragen, uitdagen en verruimen. “Onze kernwaarde is “ontmoeten. We bewegen naar mensen toe, maar terugkijkend op de afgelopen jaren bewegen we vooral telkens naar dezelfde mensen toe”, legt Hiddema uit. “Dat verandert door de komst van mensen die ons wijzen op voorstellingen en mogelijkheden die we daarvoor nog niet kenden. Het aanstellen van deze adviesraad roept ook regelmatig de vraag op of we aan autonomie inleveren. Dat is allerminst het geval. Dat waar we uiteindelijk voor kiezen moeten passen binnen en bij de Nederlandse Reisopera. Maar ook “dat wat past” is altijd in beweging, als we het goed doen, tenminste. En we willen niet met alle voorstellingen iedereen bereiken, maar met ons totale aanbod wel. Daarin mogen we uitgedaagd worden en dat mag best schuren. Aan alleen maar ja-knikkers hebben we niets.”
Dat wat normaal is valt op
De artistieke board is pas net aangesteld, maar de verandering is al in gang gezet. “Het is een bewuste keuze, waardoor je in het geheel bewuster wordt en kijkt. Zo heb ik de voorstelling The Story of Travis bezocht, nadat board member Astrid ons tipte in een WhatsAppgroep die in het leven is geroepen. Ik had reviews gelezen, maar pas door Astrid’s aanbeveling ging het leven. Ik snapte haar direct, want bij het zien van The story of Travis realiseerde ik me twee dingen. Het eerste was dat dit een volledig zwarte cast is, dat ik besefte dat ik dit zelden zie en me dáár vervolgens van bewust was. Hoe ik iets dat normaal kan zijn, zo opvallend vond. Mijn tweede realisatie kwam toen ik daarna onze laatste repetitie zag: zowel de solisten als het koor en de figuratie zijn bijna volledig wit. Ik dacht terug aan hoe ik een tv-fragment had gezien van een Aziatische actrice die tegen haar Nederlandse, witte interviewster – en tevens actrice – zei: “Vroeger wilde ik zoals jij zijn. Er waren geen aziatisch rolmodellen in theater, dus ik vroeg om wat ik zag. Ik vroeg mijn moeder om blond haar en blauwe ogen.” Het sneed dwars door mijn ziel.”
Ik vind het onze taak om een natuurlijke afspiegeling van de maatschappij te laten zien. Diversiteit in voorstellingen, in titels, de plekken die we bezoeken en onze eigen representatie is belangrijker dan ooit.
Opera Giulio Cesare in Egitto (2022), foto: Marco Borggreve
Techniek om te diversificeren
Nina’s vastberadenheid wordt gesteund door haar kritische, eerlijke en realistische visie. “Hoe we denken en kijken is een mechanisme. Een automatisme. Het is niet in een jaar te kantelen, dat beseffen we. Maar we weten ook: het is niet zomaar een streven. Daarvan kun je zeggen: ‘We hebben het geprobeerd maar het is niet gelukt.’ Dat is geen optie. Het ene kan beter lukken dan het ander en dat is ok. Zolang je maar begint, doet en verbetert. Door te beginnen leren wij gaandeweg alleen maar meer en dienen meer mogelijkheden zich aan dan we van tevoren hadden kunnen bedenken. Neem de rol van Booi, die op het gebied van technologie meekijkt. Ik weet dat veel van wat we doen waarschijnlijk anders kan, maar niet precies wat en hoe. Met Booi’s blik leren we kijken naar het vertellen van het verhaal door middel van bijvoorbeeld AI en VR. Wanneer wij een andere vorm van presenteren kiezen, trekt dat op zich al een ander publiek aan. Ook dat is dus een wijze van diversificeren die in gang is gezet.”
Uit je eigen bubbel treden met professionele begeleiding
Het samenstellen van deze board was weliswaar een initiatief van de opera zelf, ze waren het er direct over eens dat ze dit niet zelfstandig moesten doen. Ook hier wederom vanuit de gedachte dat het op deze manier beperkt zou blijven tot dat wat en wie zij zelf kenden. Hiddema koos er daarom voor op zoek te gaan naar externe begeleiding van het proces. “Uit onze bubbel”, zoals ze zelf zegt. In haar zoektocht stuitte ze op DUX interim & executive search. Niet in de buurt, niet omdat ze ze al kenden, maar wel omdat er een klik bleek te zijn. “Het proces was lang en intensief, maar vanaf de start hebben we dit samen gedaan. De kritische vragen die ze stelden, hielpen ons om echt scherp te krijgen wat we zochten. Met elkaar bespraken we wat we terug wilden zien in de board en de pijlers die we belangrijk vonden: Diversiteit & Inclusie, technologie en dramaturgie. Vervolgens droegen zowel wij als de mensen van DUX kandidaten aan, wat resulteerde in een longlist.”
Met de overgebleven kandidaten op de shortlist voerde DUX de gesprekken. Kritisch, betrokken en met aandacht voor de juiste dingen. Wij kregen uitgebreid verslag en advies. Zij brachten alles wat we zelf nooit konden en hebben het geweldig gedaan.
Artikel gaat verder onder de foto.
Foto: Annina Romita
Eén voor allen, allen voor één
Het resultaat is een gemengde board: in leeftijd, geslacht, culturele achtergrond en werkervaring. Een perfecte basis voor de meerstemmigheid waar de opera hard voor werkt. Vandaag de dag zijn Astrid & Hein actief op de pijler D&I, Michiel & Nicole voor dramaturgie en repertoire en richt Booi zich met name op technologie. “Iedere kandidaat reageerde op een specifieke pijler, maar in werkelijkheid hebben ze allemaal affiniteit met en kijk op alle pijlers. Ieder vanuit hun eigen perspectief met het enthousiasme om een ander erin mee te nemen. Dit is zo vanaf de start.”
Een ontmoeting zoals het de reisopera betaamt
De eerste echte kennismaking tussen de leden was een bijzondere. Precies zoals het de Reisopera past. Lachend vertelt Nina over die bewuste dag waarop dé ontmoeting in Enschede zou plaatsvinden. Een treinstoring dreigde roet in het eten te gooien. “We hebben toen razendsnel een appgroep gemaakt en de leden naar station Amersfoort gedirigeerd. Een van de leden was gelukkig met de auto en nam iedereen mee. Met z’n allen in één auto is een kickstart van je teambuiling! De sfeer zat erin en dat bleef zo, tijdens en na de ontmoeting. De energie was goed en ik kon nog uren met ze doorpraten. Het klopt. Niet omdat ze per definitie bekend zijn met opera, maar omdat we allemaal een verhaal willen vertellen. Zo goed mogelijk aan een zo breed mogelijk publiek.”
Er is oprechte interesse en bewondering van beide kanten. Zij vinden het een eer om bij deze ontwikkeling betrokken te zijn, wij vinden het fantastisch dat zij hieraan mee willen werken.
Circulaire decors in plaats van doordieselen met trailers
Naast een meer diverse en inclusieve benadering van hun aanbod, is nog een tweede verandering die in gang is gezet: die van circulariteit. “We hebben contact met een Duits operagezelschap dat met een modulair decor werkt: de basis blijft telkens bestaan, maar kan tot iets nieuws omgebouwd worden. Dat kan ook voor ons heel interessant zijn. Ook dit heeft te maken met de verantwoordelijkheid die we hebben naar de maatschappij toe. Wij zijn onderdeel van die maatschappij, kunnen medemensen een ander beeld of zelfs een spiegel voorhouden. We laten hen dingen zien die ze misschien nog niet kennen en dan kunnen we niet zelf onze kop in het zand steken.
Wij willen mensen bereiken door naar hen toe te gaan en zullen dit blijven doen. Dat willen we dan wel zo bewust mogelijk doen. Een van de zaken waar we naar kijken zijn de kilometers die wij rijden. Als we andere decorvormen vinden en technologie slimmer inzetten, kunnen we de mensen blijven bereiken en de wereld minder belasten.”
De waarde van verhalen en ontmoetingen
Juist dat opzoeken van en de ontmoeting met het publiek is voor de Reisopera heel belangrijk. “De afgelopen jaren zijn veel muziekscholen geprivatiseerd en ook op de scholen is het kunst en cultuuronderwijs niet verplicht. Daarmee wordt kunst en cultuur voor veel mensen onbereikbaar. Dat vind ik enorm jammer, vooral omdat ik denk dat in onze complexe samenleving kunst en cultuur van onschatbare waarde is. Het geeft een andere blik op de werkelijkheid en het verbindt. Sinds vorig jaar hebben we daarom ook de activiteiten op het gebied van educatie en participatie gebundeld. Het opzoeken van het publiek bij onze educatie of participatie projecten – bijvoorbeeld wanneer we campings bezoeken – kent daarom twee belangrijke voorwaardes. De eerste is dat het gratis is voor publiek. De tweede is dat we waar mogelijk workshops toevoegen, zodat mensen actief kunnen deelnemen. Zo werken zij mee aan het verhaal. Ik ben van huis uit een verhalenverteller. Mijn vader, opa en oma waren dit ook en mede dankzij hen heb ik geleerd dat een samenleving niet iets abstracts is dat je wordt opgedragen of door de overheid wordt vormgegeven. Je bent er een onderdeel van en maakt dit zelf. ”
Met de Nederlandse Reisopera werken wij mee aan een samenleving die divers en inclusief is. Eén waar mensen, verhalen en nieuwe perspectieven elkaar altijd blijven ontmoeten.
